“De oude orde verandert, plaats makend voor nieuw,
En God vervult Zichzelf op vele manieren,
Opdat niet een goede gewoonte de wereld zou bederven.”
Tennyson
Ingebed als we zijn in onze maatschappijen en manieren van leven, kan het moeilijk zijn daar buiten te gaan en veranderingen in het bewustzijn, vooral belangrijke veranderingen, op een objectieve manier te bekijken. Maar het is belangrijk dit te proberen om de richting van de verandering en mogelijke obstakels aan te voelen. Dit is vooral belangrijk in een overgangstijd zoals die waarmee wij nu geconfronteerd worden, waarin aan het menselijk bewustzijn nieuwe kracht gegeven wordt, met alle daarmee gepaard gaande ontwrichting van bestaande gevestigde gewoonten. Het is moeilijk zulke verandering in de maatschappij te begrijpen: en de mensen hebben een ingewortelde neiging om zich tegen verandering te verzetten, vooral wanneer hun middelen van bestaan, en misschien zelfs hun hele gevoel van identiteit in het heersende systeem wordt ingesloten. Maar het bewustzijn ontwikkelt zich, en de mensheid moet leren haar gevestigde gewoonten en manieren aan te passen om zich bij dit centrale feit in te schikken.
Een belangrijk obstakel voor verandering is de verstarring van denkstelsels en hun daarbij horende gewoonten – hetzij religieus, politiek of maatschappelijk. Dat mag onvermijdelijk zijn voor een willekeurige ideologie of theorie die al heel lang bestaat. Doordat een denkstelsel op een bepaald moment opkomt zal het onvermijdelijk in samenspraak zijn met de maatschappelijke, politieke of religieuze omstandigheden van zijn ontstaan. Het kan zelfs speciaal opkomen om enkele van deze omstandigheden aan te pakken. Wanneer deze omstandigheden belangrijk veranderen, dan moet ofwel het systeem veranderen of het moet meer en meer “uit het gelid” met de tijd gaan kijken. Soms zal dat tot een dramatische fiasco leiden, zoals te zien was bij het ter ziele gaan van het communisme in Rusland en Oost Europa.
De verstarring van denkstelsels vindt plaats over een lange tijdschaal, en kan daardoor in het begin moeilijk waar te nemen zijn. Een daarmee samenhangend obstakel voor verandering, dat meer van korte termijn is, is de onverzettelijkheid die opgekomen is toen moderne maatschappijen in omvang en complexiteit zijn toegenomen. Elk menselijk systeem dat groot genoeg was, of dat nu een regering of een bedrijf is, zwicht daar onvermijdelijk enigszins voor. Als het in omvang toeneemt, verschijnen er plotseling meer lagen bureaucratie, bemiddelen tussen de individuele persoon en de goederen of diensten die hij nodig heeft. Reacties van het bureaucratische apparaat kunnen dan steeds sterker gekristalliseerd worden in routines, regels en voorschriften. Een voorbeeld daarvan is het telefonische informatiecentrum, een groot kantoor van medewerkers van wie verwacht wordt dat zij de vragen van de klanten kunnen beantwoorden volgens procedures die streng hun vrijheid van handelen en verantwoordelijkheid beperken. Het schijnt een groeiende realiteit van het moderne leven te zijn om gebruik te maken van deze telefonische informatiecentra. Ten eerste wordt onze telefonische informatie vooraf gesorteerd door een “telefoon boom” – een beperkt keuzemenu dat niet voorziet in onze behoeften; en wanneer we dan tenslotte met een mens spreken, kunnen we heen en weer worden afgeketst tussen afdelingen, omdat onze vraag tussen de kieren valt en door niemand bevredigend kan worden behandeld. De werken van Kafka liepen vooruit op dit nachtmerrieachtige fenomeen.
In deze bureaucratische doolhoven wordt de mens een nummer, een deelnemer in een database, een statistiek. Helaas maakt dit proces om de individualiteit weg te cijferen het ook gemakkelijker om de mensen met minder betrokkenheid en zorg te behandelen. Een andere factor in dit op een afstand houden of deze vervreemding is het feit, dat de computer systemen, die deze informatie tegenwoordig opslaan en verwerken vaak zelf te star in hun programmering zijn om met gewone uitzonderingen op meningen om te gaan. De einduitkomst kan zijn, dat situaties die tussen twee personen tegenover elkaar snel opgelost zouden zijn, in plaats daarvan vrijwel eindeloos kunnen worden gerekt.
In juridische kringen is er een gezegde dat “moeilijke gevallen de wet ongeldig maken”, dat een wet of beleid samengesteld moet worden in termen van de gemiddeld verwachte situatie, niet van het ongewone. Bovendien zijn bureaucratieën en computer systemen ontworpen om met de grote massa situaties om te gaan, en zijn geneigd kapot te gaan wanneer ze met uitzonderingen geconfronteerd worden. Men zou kunnen aanvoeren, dat de tijd die bespaard wordt door snel grote aantallen personen te behandelen meer dan compenseren voor het zeer incidentele probleempje. Maar hiermee loop je het essentiële punt over evolutionaire verandering mis – het is precies voor aan de golf van verandering dat de evolutie de uitzonderingen opwerpt voor de voorafgaande regels en manieren om met het leven om te gaan. Als het geen onderdrukte veranderingen zijn, die hard nodig zijn, dienen bureaucratieën en hun bijbehorende computer systemen minder mechanisch en star te worden – zij moeten soepeler en vitaler manieren van werken inhouden, manieren die ruimte laten om adem te halen voor individuele verantwoordelijkheid en creativiteit. En in feite is dit in overeenstemming met de teneur van ons tijdperk – de individuele persoon wordt zich steeds meer bewust van de unieke bijdrage, die hij of zij kan leveren, in vrije samenwerking met anderen. Door het bereik van verantwoordelijk handelen voor iedere persoon uit te breiden, kunnen systemen vereenvoudigd worden, met minder lagen. De opmerkelijke flexibiliteit van handelen, die de nieuwe instrumenten van maatschappelijk netwerken hebben geplaatst in handen van mensen wordt getoond in recente politieke omwentelingen in Iran en het Midden-Oosten. En deze actie was ten dele geïnspireerd door de ruimere visie van vrijheid die zo gemakkelijk beschikbaar is geworden, door het internet en satelliet televisie. Visie, vrijheid, en creatieve verantwoordelijkheid – dat zijn de kenmerken van evolutionaire verandering van bewustzijn, en alle mensen van goede wil kunnen aan de uitbreiding daarvan bijdragen.
