Κατά την προβιομηχανική εποχή, το ζήτημα του προσώπου, η ταυτότητα, ήταν κάτι πολύ λιγότερο περίπλοκο από ότι σήμερα. Λίγοι άνθρωποι ταξίδευαν μακριά από τον τόπο τους, ή διατηρούσαν οικονομικές ή εμπορικές συναλλαγές πέρα και έξω από την κοινότητά τους. Οι κοινωνίες λειτουργούσαν σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Ο αριθμός των διαφορετικών τύπων επαγγελμάτων ήταν περιορισμένος και τα παιδιά παραδοσιακά ακολουθούσαν τη γραμμή εργασίας των γονέων τους. Εν ολίγοις, η κοινωνική δομή ήταν πιο ομοιόμορφη και ο αριθμός των διαφορετικών ρόλων με τους οποίους κάποιος θα μπορούσε να συνταυτιστεί και να αυτοπροσδιοριστεί όπως λ.χ. του γονέα, του γείτονα, του εργάτη κ.λπ. – ήταν πιο περιορισμένος. Αυτό το είδος κοινωνικής δομής εξακολουθεί μέχρι ενός ορισμένου βαθμού να υπάρχει και σήμερα στα πιο απομονωμένα και λιγότερο βιομηχανοποιημένα μέρη του κόσμου.
Με τον ερχομό της εκβιομηχάνησης, αυτή η απλούστερη κοινωνική δομή άρχισε να θρυμματίζεται. Αυξήθηκε η κινητικότητα. Ορισμένες κοινότητες διευρύνθηκαν και επαυξήθηκαν. Νέοι τύποι εργασίας προέκυψαν και εμφανίστηκαν. Μέσα από αυτές τις αλλαγές αυξήθηκαν οι πιέσεις στην αίσθηση ταυτότητας του ατόμου, καθώς ο αριθμός των ρόλων που ένα πρόσωπο θα μπορούσε να αναμένει να εκπληρώσει στη διάρκεια της ζωής επεκτάθηκε, όπως γίνεται, παραδείγματος χάριν, όταν κάποιος αποκτά επιπρόσθετα την ιδιότητα μέλους ενός εργατικού συνδικάτου. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι από διαφορετικές περιοχές συναθροίζονται και αναμιγνύονται στις ολοένα και πιο μεγάλες πόλεις και έτσι η έκθεση σε διαφορετικούς τρόπους ζωής και σε διαφορετικές ιδεολογίες εξωθεί τους πιο πολλούς να αποζητούν να βρουν την ταυτότητά τους όλο και πιο έντονα σε κάποια ιδιαίτερη και επιμέρους πτυχή, εθνικού, θρησκευτικού, κοινωνικού χαρακτήρα. Άλλοι αντίθετα, πιο λίγοι πάντως, αποδέχονται την αυξανόμενη ποικιλομορφία κι αυτό επιτρέπει στην αίσθηση ταυτότητας να επεκτείνεται και να γίνεται πιο ρευστή.
Αλλά αν οι ευκαιρίες που προσέφερε η εποχή του άνθρακα και του πετρελαίου για την επέκταση της ταυτότητας πέρα από τους παραδοσιακούς ρόλους είναι σημαντικές, ταυτόχρονα είναι σχεδόν ασήμαντες σε σύγκριση με τις αντίστοιχες που προσφέρει η εποχή των μαζικών επικοινωνιών. Το «παγκόσμιο χωριό» είναι πλέον κάτι το υπαρκτό στην εμπειρία του βίου του μεγαλύτερου μέρους της ανθρωπότητας. Καθώς μάλιστα οι τηλεπικοινωνίες κάθε λογής συνεχίζουν να επεκτείνονται, φέρνουν όλο και περισσότερους ανθρώπους σε πιο στενή επαφή μεταξύ τους. Γίνεται όλο και περισσότερο σπάνιο το να μην ξέρεις τι γίνεται και τα όσα συμβαίνουν ανά την υφήλιο. Το ευρύ αυτό φάσμα καλύπτει γεγονότα από διαιτητικές συνήθειες των κατοίκων απομονωμένων μακρινών ορεινών χωριών, μέχρι τις τελευταίες ανακαλύψεις της επιστήμης. Όντας εκτεθειμένοι σε αυτό το απέραντο καλειδοσκόπιο που μας κατακλύζει με όλο και περισσότερες εικόνες διαφορετικών τρόπων της ζωής, δεν είναι απορίας άξιον που αποπροσανατολιζόμαστε. Η αίσθηση της ταυτότητάς μας περιπλέκεται έτσι από αυτό το γεγονός. Σε αυτό συντείνει σημαντικά το αενάως μεταβαλλόμενο πανόραμα του Διαδικτύου, που επεκτείνει αλλά και στρεβλώνει κάποτε την ταυτότητα πολλών, κατά νέους και εκπληκτικούς τρόπους.
Μέσα από την τηλεόραση παρουσιάζεται και εκτίθεται ο τρόπος ζωής και τα ενδιαφέροντα κάθε λογής ανθρώπων. Αλλά και το Διαδίκτυο έχει καθιερωθεί πλέον ως εξαιρετικά σημαντική πηγή πληροφόρησης και μάλιστα καταλαμβάνει την κύρια θέση σε νέες μορφές ανθρώπινης επαφής. Αν και το Διαδίκτυο δεν έχει αλλάξει το γεγονός ότι επικοινωνούμε μέσω φωνής και κειμένου, μας έχει δώσει πολλές νέες παραλλαγές πάνω σε αυτά τα θέματα, από την απλότητα του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μέχρι τα, σε απευθείας σύνδεση, παιχνίδια και τους εικονικούς κόσμους, όπου οι χρήστες μέσα από τρισδιάστατες απομιμήσεις τους –εν είδει «αβατάρ»– μπορούν να συναντηθούν μεταξύ τους και να συνεργαστούν. Έτσι αυξάνουν σε μαζικό επίπεδο οι ευκαιρίες για άμεση επαφή με ανθρώπους κάθε λογής, έχοντας έτσι την ευκαιρία να δοκιμάσουν την ποικιλομορφία του ανθρώπινου χαρακτήρα και εμπειρίας.
Μία έκρηξη ποικιλίας
Υπάρχουν πολλά να καλοδεχτούμε σε αυτή την έκρηξη ποικιλίας και αυτό είναι ένας παράγοντας που βοηθά να εξηγήσουμε γιατί όλο και περισσότεροι άνθρωποι περνούν σημαντικό μέρος του χρόνου τους στο δίκτυο. Φυσικά, μαζί με την ποικιλία έρχονται και μερικές από τις λιγότερο ευπρόσδεκτες όψεις, όπως οι περισσότερο αδιάλλακτες και ακραίες θέσεις πολιτικής, θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής. Αλλά το Διαδίκτυο δεν μπορεί να κατηγορηθεί για την έκθεση ορισμένων από τις λιγότερο ευχάριστες ποιότητες της ανθρωπότητας. Απλώς συγκροτεί ένα νέο και καλύτερο καθρέπτη του κόσμου, οπότε ρίχνοντας φως στην σκοτεινότερη όψη της ανθρώπινης φύσης, γίνεται ικανό και μπορεί να βοηθήσει να έλθουν στο φως και να απολυτρωθούν κάποια από τη προβλήματα που προκαλεί αυτή η σκοτεινή πλευρά.
Όσο πάντως και αν κάποιος θέλει να επιμείνει στην θετική πλευρά του Διαδικτύου, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ελλοχεύει ένας πνευματικός κίνδυνος μέσα στην εκθαμβωτική του ποικιλία. Αυτή η ποικιλία λειτουργεί για ορισμένους σαν ένα ακαταμάχητο δόλωμα, που τους παγιδεύει σε μια σχεδόν χωρίς τέλος σειρά μεταπηδήσεων από τον ένα ιστοτόπο ή φόρουμ ή blog στον άλλο. Ώρες και μέρες, μπορούν να χαθούν μέσα σε ένα χείμαρρο από «κλικ», καθώς ο χρήστης καταβυθίζεται σε ένα είδος κυβερνο-σαμσάρα, έναν ατελείωτα περιστρεφόμενο τροχό πληροφοριών και εικόνων, που πάντοτε τον κατευθύνει σαν λαβύρινθος από τον ένα στον άλλο, μα ποτέ σε μια διέξοδο. Για εκείνους που η εργασία τους είναι συνδεδεμένη με το διαδίκτυο, το να εθιστούν σε αυτό ή σε ένα τμήμα του, μπορεί να τους προκαλέσει ακόμη και επαγγελματική καταστροφή. Για παράδειγμα, ο διακεκριμένος επιχειρηματίας και ακτιβιστής, Joi Ito, έχει συγγράφει σε ένα χρονικό και περιγράφει την μονομανία που τον κυρίεψε με το World of Warcraft, που είναι ένα δικτυακό παιχνίδι ρόλων, στο οποίο μεγάλος αριθμός παικτών ταυτόχρονα (το παιχνίδι έχει πάνω από 5 εκατομμύρια συνδρομητές) μπορούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Τέτοιες εξαρτήσεις σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να αποδειχτούν ακόμη και μοιραίες – λ.χ. ένα κορίτσι από την Ιαπωνία αναφέρθηκε ότι πέθανε παίζοντας το World of Warcraft1 επί αρκετές μέρες, χωρίς διακοπή. Στην δική της τραγική περίπτωση, η εκτός-δικτύου ταυτότητά της, εκείνη δηλαδή που έχει μέσα στον αληθινό κόσμο, έγινε σαφώς λιγότερο σημαντική για εκείνη από ό,τι ήταν η δικτυακή της εικονική ταυτότητα μέσα στα πλαίσια του παιχνιδιού. Προεκτείνοντας την συναίσθηση τού είναι της κατά τρόπο ώστε να συμπεριλάβει στην ταυτότητά της και τον φανταστικό χαρακτήρα που προσλάμβανε μέσω του κυβερνο-παιχνιδιού, ασυναίσθητα παγιδεύτηκε μέσα στη νέα αυτή επέκταση. Για εκείνη, αυτό συνιστούσε μια νέα προσωπικότητα, που την προτιμούσε μάλιστα2. Άλλοι άνθρωποι πάλι, μπορεί να παγιδευτούν όχι από κάποια νέα προσωπικότητα, αλλά από την ποικιλία των διαφορετικών πραγμάτων που μπορούν να κάνουν ή να παραστήσουν ότι είναι εναλλακτικά, όταν συνδέονται ως χρήστες στιγμιαίων μηνυμάτων, ως Διαδικτυακοί παίκτες, ως συνομιλητές σε φόρουμ, ως μέλη ομάδων ενδιαφερόντων, λεσχών, συνομιλιών και ανταλλαγής φλυαριών, ως αποστολείς ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, κοκ. Καθεμιά από αυτές τις διάφορες δραστηριότητες μπορεί να περιστρέφεται γύρω από διαφορετικές κοινότητες ενδιαφερόντων, υποδηλώνοντας ταυτόχρονα και την αντίστοιχη επέκταση της ταυτότητας προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Μερικές φορές, στοιχεία της φαντασίωσης κάποιου περί την ταυτότητα του ενδέχεται να ξεγλυστρήσουν σε περιοχές έξω από τα παιχνίδια. Αυτό μπορεί να ξεκινήσει αρκετά αθώα, με το να προσδώσει κάποιος στον εαυτό του ένα αστείο ή σκανδαλώδες όνομα χρήστη ή να υπερβάλει ελαφρά για τα ενδιαφέροντά του. Καθώς είναι δύσκολο στους άλλους να ελέγξουν την εκτός δικτύου ταυτότητα κάποιου, ο πειρασμός να διανθίσει την αλήθεια με ανακρίβειες, γίνεται αναλογικά μεγαλύτερος. Έτσι, κάτι που ξεκινά σαν αβλαβές αστείο μπορεί να διολισθήσει ακόμη και στην δολία εξαπάτηση.
Ακραία μορφή αυτού του φάσματος εξαπάτησης, (τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας έχουν επιστήσει την προσοχή για τον ενδεχόμενο κίνδυνο), είναι διάφοροι παιδόφιλοι που μπαίνουν σε ομάδες συζήτησης προσποιούμενοι ότι είναι παιδιά οι ίδιοι, ώστε να ξεγελούν παιδιά και να τα συναντούν εκτός δικτύου. Ευτυχώς, οι περισσότερες περιπτώσεις αντιποίησης ή νόθευσης ταυτότητας που σημειώνονται στο δίκτυο είναι πολύ λιγότερο σοβαρές από αυτές. Ωστόσο, καθεμιά ξεχωριστά, υπογραμμίζει τον κίνδυνο που υπάρχει να χάσει κανείς την αίσθηση του αληθινού κόσμου, έξω από την οθόνη. Το διαδίκτυο τότε μοιάζει σαν ένας τεράστιος χορός μεταμφιεσμένων, όπου οι θυμικές φαντασίες ικανοποιούνται πιο εύκολα απ’ ό,τι μπορεί να συμβεί εκτός δικτύου. Η προέκταση του εαυτού σε πάρα πολλές κατευθύνσεις, παραδόξως, αντί να γίνεται ευεργετική εξέλιξη, μπορεί αντίθετα να οδηγήσει στην απώλεια του πυρήνα της ταυτότητας, καθώς το «Εγώ» ως κέντρο σκιάζεται από μία μάζα ενός εικονικού κυκεώνα φαντασμαγορικών κομματιών, που δεν μπορούν να συγκροτηθούν και πάλι σε ενιαίο σύνολο.
Κάποιοι θα μπορούσε να αναρωτηθούν αν αυτό είναι κάτι ανησυχητικό. Μάλιστα αυτή η αποδόμηση του ενιαίου εαυτού θεωρείται από το μετα-μοντερνισμό ως σχεδόν αναπόφευκτη. Αλλά από πνευματική άποψη, οτιδήποτε εξαναγκάζει τον εαυτό να ταυτιστεί πολύ ισχυρά με το φυσικό, το συναισθηματικό ή το νοητικό βασίλειο είναι επικίνδυνο – και καθώς βέβαια το διαδίκτυο απορροφά την προσοχή του εαυτού προς μυριάδες σημεία προσωρινής φαντασιακής ταύτισης, μπορεί βέβαια να κάνει το ίδιο.
Ωστόσο, αυτός ο κίνδυνος μπορεί να αποφευχθεί και το Διαδίκτυο μπορεί να γίνει ένας εξ ολοκλήρου θετικός φορέας για την επέκταση της ταυτότητας του ατόμου και την συνταύτισή του με την ανθρωπότητα ως σύνολο, χωρίς ωστόσο να χάνει την επαφή με τον πυρήνα του. Ένας κρίσιμος παράγοντας είναι ο σκοπός για τον οποίο αυτό χρησιμοποιείται. Εάν ξεκινάμε με την πρόθεση ότι το θέλουμε για να διευρύνουμε τη γνώση μας σχετικά με άλλες κουλτούρες και τρόπους ζωής, για να ανακαλύψουμε τις πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο και, για να βρούμε πως μπορούν αυτές οι προκλήσεις να αντιμετωπιστούν, τότε όντως το διαδίκτυο δρα σαν μια πύλη προς μια ευρύτερη και βαθύτερη αίσθηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Επισκοπώντας φερ’ ειπείν μέσα από το Διαδίκτυο την εργασία των Ηνωμένων Εθνών και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, που αναζητούν και βρίσκουν δημιουργικούς τρόπους για να υπηρετήσουν, μπορούμε κι εμείς να εμπνευστούμε και να συμμετάσχουμε. Όταν η εστίαση της συνείδησής μας μετατοπίζεται από τις απολαύσεις στην υπηρεσία, τότε ο κόσμος παίρνει μια άλλη χροιά και το Διαδίκτυο αποκαλύπτεται όχι πια σαν ένας λαβύρινθος που προκαλεί σύγχυση, αλλά σαν ένα χωνευτήρι ενωμένης σκέψης και δράσης. Όσο περισσότερο μαθαίνουμε να το χρησιμοποιούμε με αυτόν τον τρόπο, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες για την ανθρωπότητα να βγει τελικά έξω από την παρούσα περίοδο έντασης και δυσκολίας προς ένα κόσμο συμμερισμού και ορθών σχέσεων.
1. Βλ. joi.ito.com/archives/2005/09/28/world_of_warcraft_update.html
2. Βλ. για παράδειγμα www.theinquirer.net/?article=27466
