Υπό μια έννοια, δεν υπάρχει τίποτα πιο φυσικό από την ανθρώπινη γονιμότητα, τη σύλληψη και τον τοκετό. Όμως σήμερα, αποτελεί ένα περίπλοκο ζήτημα, έναν τομέα γεμάτο δύσκολες επιλογές για τεχνολογικές επεμβάσεις, γονικά δικαιώματα και καθήκοντα, κοινωνικούς κανόνες και «ανάγκες» της οικονομίας. Οι επίδοξοι γονείς κατακλύζονται από ένα καταιγισμό συμβουλών και προειδοποιήσεων για αυτά που θα πρέπει και που δεν θα πρέπει να κάνουν. Καμία έκπληξη, λοιπόν, που δειλιάζουν υπό τον αντίκτυπο όλων αυτών, ενώ μάλιστα μερικοί αποφεύγουν πλήρως το ζήτημα.
Μάλιστα, υπάρχουν ενδείξεις ότι, στην εύπορη Δύση ιδιαίτερα, η τεκνοποιία μετακινείται από την κεντρική θέση που κάποτε κατείχε στην κοινωνία και τείνει να εκλαμβάνεται ως μια ιδιόμορφη επιλογή ενός ιδιαίτερου τρόπου ζωής. Έτσι πρέπει να δίνει μάχη για να επιβιώνει ανάμεσα στις υπόλοιπες άλλες υλιστικές τάσεις.1 Αλλά αυτό είναι πολύ ανησυχητικό. Σε καμία περίπτωση το να χαρίζεις μια φυσική μορφή στην ενέργεια της ζωής δεν αποτελεί στοιχείο ενός εκκεντρικού τρόπου ζωής ή ενός «λάιφ στάιλ» αλλά, μια ιερή ευθύνη, η οποία επιτρέπει στη θεία ώθηση της εξέλιξης να εκτυλίσσεται περαιτέρω στον κόσμο. Είναι γεγονός, λοιπόν, ότι το ζήτημα περιπλέκεται και δημιουργούνται σημαντικά εμπόδια.
Όλα αρχίζουν με τη γονιμοποίηση. Αυτό ήταν κάτι που μέχρι πρόσφατα εκλαμβανόταν ως δεδομένο. Κι όμως. Αυξάνουν οι ενδείξεις μιας πτώσης στην αρσενική γονιμότητα σε Ευρώπη και ΗΠΑ, μια πτώση που μερικοί αποδίδουν στην αύξηση της χρήσης και παρουσίας τεχνητών χημικών ουσιών στο περιβάλλον, οι οποίες απομιμούνται την επίδραση των οιστρογόνων ορμονών. Συγχρόνως, λόγω κοινωνικών και οικονομικών πιέσεων, κάποιες γυναίκες επιλέγουν να καθυστερούν την έναρξη δημιουργίας οικογένειας σε κάποια ύστερη φάση της σταδιοδρομίας τους. Αλλά η θηλυκή γονιμότητα μειώνεται αξιοσημείωτα μετά τα 35, κάτι που σημαίνει ότι μερικές από αυτές που καθυστερούν ανακαλύπτουν ότι γίνονται ανίκανες να αποκτήσουν παιδιά, ακόμα και μετά από θεραπείες γονιμότητας. Η εναλλακτική λύση είναι να ξεκινά κάποιος μια οικογένεια νωρίς (υποθέτοντας ότι αυτό είναι δυνατόν). Όμως αυτό, ένεκα του τρόπου με τον οποίο είναι δομημένες αυτήν την περίοδο η απασχόληση και η κοινωνική πολιτική, συνεπάγεται γενικά μεγάλη οικονομική θυσία. Ένας συνδυασμός αυτών των τάσεων, μαζί και με άλλους παράγοντες, βοηθά να εξηγήσουμε γιατί, σε μερικά μέρη του κόσμου και ειδικότερα σε Ευρώπη και Ιαπωνία, το ποσοστό γέννησης είναι τώρα κάτω από το επίπεδο που απαιτείται για την ανανέωση του πληθυσμού.
Αυτό το γεγονός, συν τη γήρανση του πληθυσμού, έχει οδηγήσει μερικές κυβερνήσεις να θεσπίσουν νόμους που υποστηρίζουν την τεκνοποιία και τους πολυτέκνους. Μια περαιτέρω εξέταση αυτής της προσέγγισης δεν είναι χρήσιμη εδώ, γιατί θα μπορούσε εύκολα να ξεφύγει σε θέματα κοινωνικής προστασίας της δημιουργίας οικογένειας – με νέους όρους εργασίας ή πολιτικές εκπαίδευσης, και δεν είναι αυτό το θέμα μας στο άρθρο αυτό. Σε κάθε περίπτωση εκείνο που έχει σημασία είναι ότι σήμερα λειτουργούν διάφοροι παράγοντες που καθιστούν ακόμη και την απόφαση να ξεκινήσει μια οικογένεια, κάτι πιο περίπλοκο απ’ ό,τι ήταν στο παρελθόν. Εν προκειμένω, η Αλίκη Μπέιλυ κάνει μια ενδιαφέρουσα πρόβλεψη στο βιβλίο της, Εκπαίδευση στη Νέα Εποχή. Λέει, «[Κατά την επόμενη χιλιετία] η στάση των γονέων απέναντι στα παιδιά τους θα αλλάξει εντυπωσιακά. Θα υπογραμμίζεται συνεχώς η πλευρά της ευθύνης, αν και εκείνη η ευθύνη θα ενδιαφέρεται πρώτιστα για το χρόνο, την ευκαιρία και την ακρίβεια της παραγωγής των μορφών που θα προσλάβουν οι υπό ενσάρκωση ψυχές». (σ. 139). Και συνεχίζει, «Η ιδέα της ανάγκης για γρήγορη προετοιμασία και παραγωγή μεγάλων οικογενειών μέσω των οποίων το κράτος θα μπορεί να επιτυγχάνει τους σκοπούς του, θα αλλάξουν». Μπορούμε ίσως να βρούμε κάποια προμηνύματα αυτών των ζητημάτων στις τρέχουσες συζητήσεις σχετικά με εάν οι γονείς, ιδιαίτερα οι πολύ νέοι γονείς, απαιτείται να διαθέτουν κάποιο είδος γονικής εκπαίδευσης.
Ας επιστρέψουμε, λοιπόν, στις προκλήσεις του παρόντος: Έχουν εμφανιστεί νέες τεχνολογίες προκειμένου να βοηθήσουν στα προβλήματα μειωμένης γονιμότητας –όπως η τεχνητή γονιμοποίηση (in vitro fertility (IVF))– και νέες κοινωνικές πρακτικές, όπως η εμφύτευση και υποκατάσταση. Εντούτοις, κι αυτά έχουν τις περιπλοκές τους. (Πρέπει να σημειωθεί ότι η λύση της υιοθεσίας δεν καλύπτεται εδώ επειδή το άρθρο επικεντρώνεται στις διαδικασίες της σύλληψης, της εγκυμοσύνης και της γέννησης).
Υπάρχει κάποια διαφορά εάν ένα παιδί συλλαμβάνεται μέσω (IVF); Μια σημαντική διαφορά είναι ότι καταλύεται ο δεσμός που υπάρχει μεταξύ της φυσικής πράξης αγάπης και της σύλληψης. Έτσι, λοιπόν, μια οργανική διαδικασία κατά την οποία ανταλλάσσονται ενέργειες σε διάφορα λεπτοφυή επίπεδα, αντικαθίσταται τώρα από μια τεχνική διαδικασία. Μια άλλη διαφορά είναι ότι, ακόμη και χωρίς να προκύπτει παραβίαση των καθιερωμένων κανόνων συμπεριφοράς, ο βιολογικός πατέρας μπορεί να είναι κάποιος άλλος, πέρα από τον κανονικό σύζυγο ή σύντροφο μιας γυναίκας. Αντίστροφα, επίσης, στην περίπτωση που το γονιμοποιημένο ωάριο εμφυτεύεται σε ξενίστρια, θα μπορούσε να καταλήξει στο περίεργο γεγονός ένα παιδί να έχει ακόμη και τρεις μητέρες: Μία υποκατάστατη μητέρα στην οποία εμφυτεύονται τα ωάρια, μια γενετική μητέρα που δίνει τα ωάρια και μια «κοινωνική» μητέρα αυτή που θα αναθρέψει το παιδί.
Ως τμήμα της διαδικασίας IVF, τα ωάρια γονιμοποιούνται έξω από τη μήτρα, παράγοντας έμβρυα. Προκειμένου να εξασφαλιστεί καλύτερη πιθανότητα επιτυχίας, συνηθίζεται να δημιουργούνται περισσότερα έμβρυα από ότι είναι αυστηρά απαραίτητο, και είναι μάλλον πολύ απίθανο να εμφυτευθούν όλα στη γυναίκα για την οποία δημιουργήθηκαν. Ένας λόγος που ένα συγκεκριμένο έμβρυο μπορεί να μην εμφυτεύεται τελικά είναι όταν οι εξετάσεις δείχνουν ότι είναι φορέας μιας γενετικής ιδιομορφίας ή και ελαττώματος. Πώς όμως θα αποφασιστεί ποιοι είναι οι γενετικοί όροι που συντρέχουν ως λόγοι και δικαιολογούν την μη εμφύτευση ενός εμβρύου; Εδώ προσφέρεται ευρύ πεδίο για ηθικά διλήμματα, και ανοίγεται θύρα στο φάσμα των καταχρήσεων της ευγονικής επιλογής. Μερικοί εύλογα θα υποστήριζαν ότι κάποιο έμβρυο με σοβαρό γενετικό μειονέκτημα δεν θα πρέπει να εμφυτεύεται (εδώ κρύβεται η δυσκολία να αποφασιστεί τι είναι «σοβαρό») ενώ άλλοι επίσης εύλογα θα έλεγαν ότι κάθε έμβρυο είναι ένας εν δυνάμει άνθρωπος και θα πρέπει να του δοθεί η δυνατότητα να ζήσει μέσω της εμφύτευσης.2 Αυτά τα επιχειρήματα ανοίγουν λοιπόν το ζήτημα του τι είναι τέλος πάντων ένα έμβρυο έξω από τη μήτρα. Είναι μια απλή συλλογή κυττάρων, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ιατρική έρευνα; Ή μήπως είναι ένα δυνάμει πρόσωπο, με όλα τα δικαιώματα ενός προσώπου;
Η απόφαση πάνω σε τέτοια ζητήματα δεν ανήκει αποκλειστικά στους «ειδήμονες», αλλά γενικά στην κοινωνία, που θα πρέπει να καταπιαστεί με αυτό το ζήτημα. Το αν και υπό ποίες προϋποθέσεις να επιτρέπεται το IVF. Σε όλα αυτά τα ζητήματα είναι σαφές ότι υποβόσκει ένα βασικό ζήτημα: Πότε αρχίζει η ζωή; Οπωσδήποτε, αν γίνεται αποδεκτή η όλη οπτική του προηγούμενου μέρους του άρθρου μας, η ζωή είναι πάντα παρούσα και μέσα στους ποικίλους αναβαθμούς της πολυπλοκότητας της μορφής. Έχοντας αυτό στο νου, ίσως το κομβικό ερώτημα να είναι: πότε αρχίζει η ζωή της προσωπικότητας; Από πνευματικής απόψεως η απάντηση είναι, ότι αυτό γίνεται σαφές στον παρατηρητή όταν εκδηλώνεται η πρόθεση της ψυχής για επιβίωση και άνθηση της ζωής μέσα στη μορφή. Αυτή η απάντηση έχει το προσόν ότι μπορεί να εφαρμοστεί στη ζωή τόσο πριν τη γέννηση όσο και στη ζωή μετά τη γέννηση.
Η δυσκολία βρίσκεται στην εκ μέρους μας έλλειψη ευαισθησίας στη θέληση της ψυχής. Μπορούμε να φανταστούμε ένα μέλλον όπου η κύρια προσπάθεια των γονέων και του υγειονομικού προσωπικού θα κατευθύνεται μέσα από βαθύ διαλογισμό στον ενιαίο στόχο η ψυχή του εισερχόμενου ατόμου να επιδιώξει να καθορίσει τη δική της θέληση. Μια άλλη πρόβλεψη από Την Εκπαίδευση στη Νέα Εποχή ίσως έχει σχέση με αυτή την ιδέα: «Το φως που είναι στους γονείς... επιστημονικά θα σχετίζεται με το εμβρυακό φως στο παιδί και το νήμα του φωτός που συνδέει γονέα και τέκνο (του οποίου ο ομφάλιος λώρος είναι το [φυσικό] σύμβολο) θα κατασκευαστεί επιδέξια και υπομονετικά. Το παιδί θα έλθει σε ενσάρκωση με το φωτεινό σώμα του, όπως αυτό ήδη ενσωματώθηκε και λειτουργεί μέσα στο φυσικό σώμα, και αυτό θα οφείλεται στην νοήμονα διανοητική εργασία των γονέων». Όταν θα ισχύει αυτή η κατάσταση, τα ζητήματα της αποβολής, των πρόωρων γεννήσεων, και εκείνων που γεννιούνται με απειλητικά για τη ζωή τους γενετικά ελαττώματα, θα μπορούσαν να ιδωθούν με ένα διαφορετικό φως από ό,τι σήμερα. Μέχρι τότε, όμως, η ανθρωπότητα θα πρέπει να καταπιάνεται με όλα αυτά τα θέματα με όση λογική και συμπόνια μπορεί να χειριστεί για να μπορέσει να βοηθήσει να φωτιστούν οι δύσκολες επιλογές που πρέπει να γίνουν: Επιλογές που έχουν να κάνουν με την δίκαιη κατανομή των ιατρικών πόρων που έχουν μεγάλο οικονομικό κόστος, σε συνάρτηση με τη φυσική ανθρώπινη ώθηση για αναπαραγωγή. Επιλογές που επιδιώκουν να εναρμονίσουν το ρήμα του νόμου με τις βαθιές ηθικές ενοράσεις της καρδιάς.
1. Βλέπε για παράδειγμα τα αποτελέσματα μιας δημοσκόπησης στην εφημερίδα The Guardian, 2nd May 2006: http://www.guardian.co.uk/frontpage/story/0,,1765571,00.html
2. Ένα άρθρο του William Saletan στο online περιοδικό Slate (http://www.slate.com/id/2120781/) αναδεικνύει μερικά από τα περίπλοκα ηθικά και νομικά προβλήματα που ενέχουν οι συζητήσεις αναφορικά με το ζήτημα των εκτός της μήτρας εμβρύων.
